Groene speelnatuur realiseren in onze steden is een nieuwe trend. Deze trend past uitstekend in de doelstelling van groenblauwe stedenbouw en versterkt alle gewenste effecten hiervan zoals: minder hittestress, werken aan de wateropgave, meer biodiversiteit, hogere belevingskwaliteit, verbetering luchtkwaliteit en gezondheid, en valt ook te combineren met de ideeën van stadslandbouw door de aanplant van bessen, fruitbomen en noten op speelterreinen.
Het boek ‘Speelnatuur in de stad’ geeft een goed overzicht hoe de voordelen van spelen met en in de natuur, over de aanleg, de vormgeving en de wet- en regelgeving met betrekking tot speelnatuur. Het diende als basis voor dit hoofdstuk.
Kinderen spelen steeds minder buiten, terwijl alle deskundigen het erover eens zijn dat buitenspelen van onvervangbare waarde is voor de ontwikkeling van kinderen. Kinderen spelen minder buiten omdat de agenda’s steeds voller raken, omdat de ouders te bezorgd zijn om de kinderen alleen naar buiten te laten, maar ook omdat er simpelweg minder buitenspeelruimte is. De binnensteden worden steeds meer verdicht en ongedefiniëerde restruimtes verdwijnen. De speelruimtes in binnensteden hebben veelal een vergelijkbare vormgeving: enkele speeltoestellen op een vlak terrein, soms aangevuld met een grasveld en wat bomen. Het groen is dan niet om te spelen maar alleen aankleding.
Kinderen hebben een andere esthetiek dan de meeste volwassenen. Als kinderen het voor het zeggen hebben kiezen ze voor vrije speelnatuur en niet voor omheinde speelplekken met enkele bedachte speelattributen.
Uit meerdere onderzoeken blijkt dat kinderen het liefst natuurlijk speelmateriaal willen, bomen om in te klimmen, zand en water om mee te spelen, een grasveld met reliëf om in te rollen. Kinderen willen ook liever stoere speeltoestellen zoals een kabelbaan en klimrekken van hout of gewoon oude bomen om er op te balanceren en in te klimmen. Kinderen vinden de vaak gebruikte felgekleurde speeltoestellen ‘kinderachtig’ en speelnatuur ‘stoer’. Als er ook nog een mogelijkheid is om een vuurtje te maken en hutten te bouwen is het helemaal perfect. Een natuurlijke speelomgeving met bossages om zich in te verstoppen of plekken om weg te dromen en waar je bloemen kunt plukken brengt kinderen op een initiatiefrijke manier in contact met de natuur. Hier kun je ook de seizoenen ervaren en leren van de natuur te houden.
Een kindvriendelijke gemeente heeft afhankelijk van de grootte van de stad enkele van deze natuurspeeltuinen en speelbossen, maar ook speelplekken in het groen, op loopafstand van woningen.
Kinderen beleven de wereld anders dan volwassenen en stellen andere eisen aan een speelterrein dan veel bedenkers van de standaard-speelterreinen denken. Kinderen zijn nog veel zintuiglijker ingesteld en voor hen is belangrijk wat ze kunnen voelen, dat ze invloed uit kunnen oefenen en ook hun speelomgeving kunnen veranderen. Kinderen hebben gelaagdheid, hoogteverschillen, nissen, hoeken en veelvormigheid nodig. “Stenen die je in het water kunt gooien zodat het spat, gaten waar je iets in kunt stoppen, wiebelende trottoirtegels, hekken waar je op kunt klimmen: het zijn allemaal belangrijke ontdekkingen en interessante speelaanleidingen.” Boogaard, 2007 De Duitse pedagoog Otto Herz heeft aangegeven dat kinderen behoefte hebben aan plekken waar ze kunnen rusten, lawaai kunnen maken, zich kunnen bewegen en uitleven, waar ze ‘boven’ en ‘beneden’ kunnen zijn, zich kunnen verstoppen, kunnen vormgeven en veranderen, de resultaten van hun bezigheden kunnen laten zien, gezelligheid kunnen beleven, de elementen aarde, water, lucht en vuur kunnen ervaren, risico’s en verantwoordelijkheid kunnen nemen en zich thuis kunnen voelen Boogaard, 2007. Iedereen die een kind heeft zal herkennen dat dit de behoeften van een kind zijn.
Spelen in en met de natuur heeft veel positieve effecten op de motorische, psychische, emotionele en cognitieve ontwikkeling van kinderen. Boogaard, 2007
Vrij spel betekent dat kinderen op eigen initiatief, in hun eigen tempo, in hun eigen ritme, wel of niet met kinderen van hun eigen keuze, met zo min mogelijk voorwaarden kunnen spelen. Deze speelvorm staat door de volle agenda’s van de kinderen en de beperkte mogelijkheden om zonder toezicht buiten te kunnen spelen tegenwoordig onder druk. Vrij spel is belangrijk voor de ontwikkeling van zelfstandigheid en de ontwikkeling van de eigen identiteit.
Spelen met de natuur betekent dat de natuur zelf speelaanleiding is. Dus balanceren over boomstammen, klimmen in bomen, hutten bouwen van takken, spelen met water en zand, maar ook knutselen met planten en vruchten, enzovoorts. Natuur moet niet alleen decor zijn maar juist een speelelement.
Natuurspeeltuinen bieden ruimte voor het nemen van risico’s. Natuurspeeltuinen bieden ruimte aan kinderen om zelf te beslissen over het inschatten en nemen van risico’s.
Verschillende belevings- en functiegebieden
Wezenlijke elementen van de inrichting van natuurspeeltuinen zijn het realiseren van verschillende functiegebieden, bijvoorbeeld dichtbegroeide plekken om te verstoppen, plekken met veel losse takken om hutten te bouwen, ook een vuurplaats, een waterloop, een zandspeelplek eventueel met water, maar ook rustplekken om te dromen. Realiseer plekken met verschillende kwaliteiten, zoals droog en warm, koel en drassig. De plekken kunnen verbonden worden door verschillende routes. Uiteraard moeten er plekken komen die afgestemd zijn op de verschillende leeftijden. Peuters en kleuters hebben toezicht en zeer ondiep water nodig. Grotere kinderen kunnen alleen spelen en ook in diepere plassen actief zijn.
Reliëf
Reliëf is een eenvoudig en veel te weinig gebruikt middel om natuurspeeltuinen interessanter te maken. Het biedt meer mogelijkheden voor bewegingsspel en creëert heuvels met uitzicht en dalen om je te verstoppen. Voor kleine kinderen is een heuveltje van 50 cm hoog een uitdaging en voor grote kinderen moeten de niveauverschillen uitdagender worden.
Veranderbaarheid
Veranderbaarheid van en in het speelgebied is van essentieel belang voor natuurspeeltuinen. In het dagelijks leven zijn er nog maar zeer beperkte mogelijkheden voor kinderen om hun eigen omgeving vorm te geven; dit is in een natuurspeelgebied bij een goed ontwerp dat hier rekening mee houdt, wel mogelijk. Waterlopen moeten zo vorm gegeven worden dat dammetjes gebouwd kunnen worden en de stroom omgeleid kan worden. Zand geeft ruimte aan een creatief constructiespel. Losse takken in een bosje kunnen gebruikt worden om hutten te bouwen of bruggen over een waterloop te bouwen, enzovoorts.
Overzicht
Overzicht is een belangrijk aandachtspunt. Voor kleinere kinderen is het belangrijk dat ouders of begeleiders hen gemakkelijk in het oog kunnen houden. Grotere kinderen willen juist niet altijd gezien worden.
Spelen in en met de natuur heeft vele positieve effecten. Zo wordt bijvoorbeeld door het in aanraking komen met natuur op jonge leeftijd een duurzame band ontwikkeld. Mensen die zich op latere leeftijd actief inzetten voor natuurbehoud en milieu hebben als kinderen positieve ervaringen gehad in de natuur. Spelen in en met de natuur bevordert de emotionele, cognitieve, sociale en motorische ontwikkeling van kinderen. Dat is inmiddels in veel onderzoeken aangetoond. Spelen in de natuur bevordert ook de gezondheid; door meer te bewegen ontstaat minder overgewicht en spelen in de natuur geeft rust en ontspanning en verlaagt zo stress. Juist vanwege deze positieve effecten is het van groot belang dat natuurlijke speeltuinen makkelijk bereikbaar zijn en ook in de directe woonomgeving gerealiseerd worden. Het is aangetoond dat kinderen in natuurlijke speelomgevingen hun motoriek beter ontwikkelen dan op standaard-speelterreinen met toestellen. Ook is aangetoond dat kinderen die regelmatig op uitdagendere en avontuurlijkere speelplekken spelen, ondanks de ogenschijnlijk gevaarlijkere omgeving, door hun betere motoriek minder ongelukken hebben.
Typen speelnatuur
Er zijn verschillen met betrekking tot afmetingen en bereikbaarheid van speelnatuur. Speelplekken en speelplaatsen moeten gemakkelijk bereikbaar zijn. Enkele tientallen vierkante meters dichtbij de woning zijn belangrijk voor de kinderen omdat ze er zelfstandig heen kunnen en er dagelijks gebruik van kunnen maken. Deze speelvoorzieningen kunnen onderdeel van de groenvoorzieningen in de wijk zijn en in bestaande wijken kunnen traditionele speelplekken omgevormd worden tot natuurspeelplekken. Binnenterreinen, schoolpleinen en ongebruikte reststukken in de stad kunnen eveneens getransformeerd worden.
Naast de speelvoorzieningen in de wijk en in de directe woonomgeving kunnen grotere speeltuinen en -terreinen in de stedelijke groenvoorzieningen geïntegreerd worden.
Natuurlijke speelvoorzieningen kunnen gecombineerd worden met voorzieningen voor bovengrondse regenwaterafvoer en regenwater-retentievoorzieningen.
Stadsbossen en groenvoorzieningen, die al bijdragen aan de beperking van hittestress, kunnen ruimte bieden aan natuurlijke speelvoorzieningen. Uiteraard biedt een natuurspeeltuin ruimte voor biodiversiteit en is stadslandbouw een goede combinatie en welkome aanvulling op een natuurspeeltuin.
Ontwerponderdelen die horen bij een natuurspeeltuin zijn reliëf, waterpartij en waterloop met keien, zandspeelplek, klimbomen, struiken met paden erdoor om zich te verstoppen en losse takken om hutten te bouwen; dit kan aangevuld worden met vlotten, vuurplaatsen, paden met bomen, boomhutten, vijvers met eilandjes, enzovoorts. De aanplant van hoogstamfruitbomen, notenbomen en bessen is een goede aanvulling om de kinderen in contact te brengen met voedselproductie.
Het beheer van natuurspeeltuinen vraagt een andere aanpak. De grasvelden met reliëf kunnen moeilijk met een grote maaimachine gemaaid worden en bomen niet opsnoeien tot 3 meter hoogte is afwijkend van het algemeen heersende beleid.
Onderzoeken tonen ook aan dat de vervoers-bewegingen ten gevolge van recreatieverkeer afnemen naarmate meer aantrekkelijke groenvoorzieningen in de buurt aanwezig zijn. Het gebruik van aantrekkelijke groene speelvoorzieningen in de Randstad op zomerse dagen, zoals de waterspeeltuin in Delft, de ecoboerderij ‘t Geertje en de Speeldernis in Rotterdam, tonen aan dat deze bewering klopt maar ook dat er te weinig van dergelijke voorzieningen zijn.