Bomen hebben veel voordelen voor de stad: ze vormen onder hun bladerdak ruimte, geven verkoeling, produceren zuurstof en bieden leefruimte aan veel vogels en verschillende soorten insecten. Bomen zijn natuurlijk belangrijk voor de stedelijke biodiversiteit en leefkwaliteit. Bomen hebben maar één nadeel: ze groeien langzaam. Daarom is het ook van groot belang dat bestaande bomen behouden en beschermd worden.
Bomen zijn de meest effectieve maatregel om voor verkoeling te zorgen omdat ze niet alleen voor schaduw zorgen, maar ook door verdamping bijdragen aan verkoeling. Boomgroepen zorgen door hun schaduw voor koele, aangename plekken in de stad.
Toepassing: keuze boomsoort en standplek
Het is wel van belang om een boom passend voor een plek te kiezen zodat deze zijn kroon volledig kan ontwikkelen. Het is beter vóór de aanplant goed na te denken dan later veel te snoeien. In overleg met de bewoners van de stad zouden ook weer meer fruitdragende soorten het stadsbeeld kunnen verrijken.
Grote bomen met dichte boomkruinen zijn de beste optie om de gevoelstemperatuur in stedelijke gebieden te verlagen, omdat ze de meeste schaduw creëren. Hittegolven kunnen echter gepaard gaan met langere droogteperioden. Daarom is de droogtetolerantie van de boomsoort een belangrijke factor om rekening mee te houden. Als algemene regel zullen de meer droogtetolerante soorten meer verkoeling bieden door verdamping dan de minder droogtetolerante soorten. Bomen die aangedaan zijn door droogte kunnen hun bladeren verliezen, waardoor hun vermogen om schaduw te bieden vermindert. Daarom zijn de meest geschikte bomen die hittestress tegen moeten gaan ook bestand tegen droogte.Greencities, 2019
- Honingboom (Sophora japonica ‘Regent’)
- Valse christusdoorn (Gleditsia triacanthos ‘Skyline’)
- Perzisch ijzerhout (Parrotia persica)
- Chinese vernisboom (Koelreuteria paniculata)
- Amberboom (Liquidambar styraciflua)
- Veldesdoorn of Spaanse aak (Acer campestre ‘Elsrijk’)
- Winterlinde (Tila cordata ‘Greenspire’ of ‘Rancho’
- Europese netelboom (Celtis australis)
- Japanse Kaukasische els (Alnus spaethii)
Bladverliezende bomen dicht bij gevels houden de warme zomerzon buiten en laten de winterzon binnen.
Aandachtspunten
Bomen hebben ruimte nodig, ook ondergronds. Een ontoereikende selectie van soorten, met name met betrekking tot de volwassen grootte van de boom, kan conflicten met de omliggende infrastructuur veroorzaken.
Ook hebben bomen water nodig. De dagelijkse waterbehoefte van een boom is afhankelijk van de boomsoort, het bladoppervlak en hoeveel water de boom verliest door evapotranspiratie. Een onderzoek gebaseerd op 52 studies naar het waterverbruik van bomen toont aan dat de dagelijkse waterbehoefte van bomen varieert van 10 tot 1180 liter per dag, waarbij bijna 90% van de onderzochte bomen een waterverbruik heeft tussen 10 en 200 liter per dag.
Bomen in straten met een aaneengesloten dek van boomkruinen kunnen de luchtcirculatie en aanvoer van verse lucht op straatniveau verstoren. Als gevolg hiervan kunnen bomen de warmteuitstraling van stedelijke oppervlakken ‘s nachts blokkeren, zodat de warmte op straatniveau wordt opgevangen en het gebied minder snel afkoelt. Bovendien kan door verminderde ventilatie de luchtkwaliteit op straatniveau slechter worden. Door bomen komen ook meer pollen vrij, wat afhankelijk van de boomsoort allergieën kan veroorzaken.
Om irritaties bij stadsbewoners te voorkomen is het aan te raden om geen linden bij autoparkeerplaatsen of naast een bank te plaatsen. Linden worden vaak door bladluizen bedekt waardoor suikerafscheiding plaatsvindt, wat auto’s en banken kan bevuilen.
Voordelen
Schaduw
De bladerdaken van grote bomen of boomgroepen zorgen voor schaduw: ze verminderen de zonnestraling eronder met een factor tien. Er is dus tien keer minder zonne-energie beschikbaar om de temperatuur van een oppervlak onder de boom, bijvoorbeeld de huid van iemand die in de schaduw van de boom zit, op te warmen. Het verschil in gevoelstemperatuur (°C PET) tussen een locatie die blootgesteld is aan de zon en een locatie in de schaduw van een boom is 3 tot 19°C Klok et al, 2019. Schaduw is de beste manier om de gevoelstemperatuur te verlagen.
Het verkoelend effect van bomen is ook zichtbaar op die momenten dat er geen schaduw is. Deze verkoeling vlak bij de boom loopt dan overdag toch nog op tot 2 °C, voornamelijk als gevolg van de lagere oppervlaktetemperatuur en het feit dat oppervlakken die eerder wel in de schaduw lagen minder warmte uitstralen.
Verdamping
Verdamping door bomen zorgt vooral op grotere schaal voor een verlaging van de luchttemperatuur en kan ervoor zorgen dat het temperatuurverschil tussen stad en omliggend platteland vermindert.
Verdamping van bomen zorgt voor verkoeling doordat bomen een deel van de inkomende zonnestraling gebruiken om water te verdampen. Door verdamping koelt het bladoppervlak af, waardoor langsstromende lucht wordt afgekoeld. Daarnaast vermindert verdamping de totale hoeveelheid beschikbare energie van de zon die gebruikt wordt om lucht, bodem of stedelijke materialen op te warmen. Het verkoelend effect van verdamping is echter als gevolg van vermenging van lucht niet direct lokaal voelbaar. De luchttemperatuur onder een enkele straatboom zal op een niet-zonnige dag door menging van lucht nagenoeg hetzelfde zijn als in de omgeving. Het verkoelend effect van verdamping is daardoor vooral van belang op grotere (stads)schaal. Pas wanneer bomen meer dan 40% van het oppervlak van een stedelijk bouwblok bedekken, is er een effect op de luchttemperatuur waarneembaar. Het verkoelende effect van een boom is uiteraard afhankelijk van de grootte van de kroon en de zondoorlatendheid van het bladerdak.
De verkoeling van bomen is het efficiëntst als ze schaduw werpen op zowel het trottoir als de gevel. Gevels in de schaduw stralen minder warmte uit en voelen daardoor koeler aan.
Omdat de schaduwval gedurende de dag verandert, is het belangrijk om de positie van de bomen in een straat of buurt te optimaliseren, zodanig dat tijdens de heetste momenten van een dag banken, speeltuinen, loop- en fietspaden en andere vaak bezochte plaatsen zich in de schaduw bevinden.
Koele plekken met bankjes onder een bomendak zijn van essentieel belang voor de leefbaarheid van de stad tijdens hitteperiodes.
Meer voordelen van bomen
Bladeren houden water vast in de vorm van druppels die later grotendeels verdampen. De doorworteling van de bodem zorgt voor een hoger infiltratievermogen van de bodem.
Bomen zijn van grote waarde voor de stedelijke biodiversiteit. Bomenlanen, bomen in parken en bomen in particuliere tuinen vormen bovengronds en ondergronds de dragers van de infrastructuur voor de flora en fauna.
Bomen koelen de stad en dragen zo bij aan een lager energieverbruik voor koeling. Oude bomen kunnen gebruikt worden als biomassa voor energieproductie. Bomen slaan CO2 op.
Bomen en groen zijn van essentieel belang voor het welzijn van de stadsbewoner. Kinderen en volwassenen spelen en bewegen in het groen. Groen is belangrijk voor ontspanning en ontmoeting. Onderzoek toont aan dat mensen in groene wijken gezonder zijn. Meer groen en bomen draagt helaas niet wezenlijk bij aan de verbetering van de luchtkwaliteit. Luchtvervuiling moet dus vooral aan de bron aangepakt worden.
Onderzoek toont aan dat bebouwing in groene wijken een hogere vastgoedwaarde heeft.
Effectiviteit
Bomen zorgen voor een verlaging van de luchttemperatuur tussen de 0,7 en 2,7 0C.
De gevoelstemperatuur (PET) daalt door de bomen tussen de 3,4 en 19 0C. Kluck et al, 2020
Doorlatendheid van de boomkroon: Het verkoelende effect van een boom die 10% zonlicht doorlaat, is tussen 9,5°C en 12°C PET (dicht bij de gevel). Een boom die 3% van het zonlicht doorlaat, geeft ongeveer 1°C PET meer aan verkoelend effect.
Grootte van de boomkroon: Het verkoelend effect van een boom is afhankelijk van de grootte van zijn kroon, omdat deze de grootte van het beschaduwde gebied bepaalt.
De resultaten laten voor kleine bomen lokaal een verkoelend effect van 11,5°C zien.
Positionering van de bomen: De verkoeling van bomen is het efficiëntst als ze schaduw werpen op zowel het trottoir als de gevel. Gevels in de schaduw stralen minder warmte uit en voelen daardoor koeler aan. Omdat de schaduwval gedurende de dag verandert, is het belangrijk om de positie van de bomen in een straat of buurt te optimaliseren, zodanig dat tijdens de heetste momenten van een dag banken, speeltuinen en andere vaak bezochte plaatsen zich in de schaduw bevinden.
Bomen ’s nachts: De uitstraling van stedelijke oppervlakken kan door bomen bij een gesloten bladerdak worden tegenhouden, waardoor de hitte op straatniveau ingevangen wordt. Hierdoor kan tot 3 °C afkoeling worden voorkomen. Anderzijds verminderen bomen overdag door schaduw de warmteopslag in stedelijke materialen (verlaging van 1 °C door 110 bomen). Dit leidt ondanks de verminderde nachtelijke uitstraling tot lagere nachttemperaturen.
Waterkwaliteit
Bomen vergroten de waterbergende capaciteit van een stedelijke gebied door dat ze druppels in hun kroon vasthouden en de infiltratiecapaciteit van de bodem door de goede doorworteling vergroten.
Het bladerdek kan schaduw creëren op watergangen waardoor de watertemperatuur afneemt en de concentratie aan opgelost zuurstof toeneemt, dit is positief voor de fauna in het water.
Afvallende bladeren die terechtkomen in oppervlaktewater kunnen een bron zijn van nutriënten en zorgen in combinatie met de hogere temperaturen voor bijvoorbeeld meer blauwalg.
Indicatie kosten
De kosten voor de aanplant van een boom hebben een heel grote variatie en zijn afhankelijk van de afmetingen van de boom, de boomsoort en de standplaats. De kosten kunnen uiteenlopen van enkele honderden euro’s tot meerdere duizenden euro’s.
De infographic van RVO laat zien dat het aanplanten van één boom (14-16 cm) minimaal € 500 kost. Volgens RVO kost het beheer van één boom gemiddeld € 10 per jaar.
Literatuur
- nl.thegreencities.eu, bomen-tegen-hitte-top-10-van-hittestress-en-droogte-bomen
- Klok, L., Rood, N., Kluck, J. & Kleerekoper, L., Assessment of thermally comfortable urban spaces in Amsterdam during hot summer days. International Journal of Biometeorology, 63(2), 129-141, 2019
- Kluck, J., Klok, L., Solcerová, A., Kleerekoper, L., Wilschut, L., Jacobs, C., & Loeve, R. De hittebestendige stad, Een koele kijk op de inrichting van de buitenruimte, Hogeschool van Amsterdam, 2020