De Klimaatstraat in Apeldoorn

Impressie van de Klimaatstraat - Bron: gemeente Apeldoorn

Intro

Om de binnenstad van Apeldoorn leefbaar te houden in een veranderend klimaat, is de gemeente Apeldoorn in 2018 begonnen met het project ‘Klimaatstraat’. De Klimaatstraat is een testlab voor klimaatadaptatie waarbij twee straten in het centrum, de Marktstraat en de Beekstraat, klimaatadaptief zijn ingericht. Er zijn maatregelen genomen om hitte, droogte en wateroverlast tegen te gaan. Monitoring is essentieel om te zien wat het effect is van deze klimaatadaptatiemaatregelen. Het doel van het project is om inzicht te krijgen in het functioneren en de doeltreffendheid van de maatregelen.

Onderstaande infographic geeft een samenvatting van het project.

Afbeelding 2

Aanleiding en context

De Marktstraat en de Beekstraat in het centrum van Apeldoorn gaven de laatste jaren een treurig beeld. Er was veel leegstand: een aantal winkels en horeca was uit deze straten verdwenen. Samen met ondernemers bedacht de gemeente een plan om de straten nieuw leven in te blazen en de ruimtelijke kwaliteit te verbeteren. Klimaatadaptatie is in dit project een belangrijk onderdeel geworden. Dat komt mede doordat het gebied door de lage grondwaterstanden veel kansen biedt om regenwater in de bodem te infiltreren.

Proces en samenwerking

In dit project werkt de gemeente Apeldoorn samen met het waterschap Vallei en Veluwe, de provincie Gelderland, lokale ondernemers, bewoners en vastgoedeigenaren.

Tijdverloop en proces

In 2007 heeft de gemeente Apeldoorn het voortraject voor de herinrichting in gang gezet door in het Apeldoorns Waterplan het plan op te nemen om de beek de Grift te herstellen. In 2013 heeft ze samen met Waterschap Vallei en Veluwe het eerste idee voor de Klimaatstraat gevormd. Dit idee hebben ze in 2014 verder uitgewerkt. In 2015 is het project na een bestuurlijk traject goedgekeurd. In 2015 tot en met 2019 heeft de gemeente de ontwerpplannen opgesteld, en in 2018 en 2019 heeft er een participatieproces met ondernemers en bewoners plaatsgevonden. Daarna is de gemeente in het voorjaar van 2020 gestart met een nulmeting voor monitoring van de Klimaatstraat en is het monitoringsplan voor deze uitvoeringspilot van het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie opgesteld.​ In 2020 is ook de beek de Grift in de binnenstad hersteld. Een jaar later, in 2021, is de Klimaatstraat gerealiseerd. In 2021 is de gemeente ook begonnen met het monitoren van de maatregelen in de Klimaatstraat.

Participatie

Participatie is een belangrijk onderdeel in dit project. Zo zijn er verschillende sessies geweest met bewoners en ondernemers voor het realiseren van groen op de afzonderlijke gevels. Daarnaast maakt gemeente Apeldoorn voor dit project gebruik van citizen science: enthousiaste bewoners hebben via het initiatief ‘Apeldoorn in Data’ zelf klimaatkastjes met fijnstofsensoren gebouwd. Deze klimaatkastjes worden gebruikt om de hoeveelheid fijnstof te meten in de Klimaatstraat. Verder is de gemeente tevreden over de samenwerking met bewoners, ondernemers en eigenaren om geveltuintjes en gevelbeplanting te realiseren. Wat goed werkte was het vooraf visualiseren van de mogelijkheden van geveltuintjes en groene gevels. Dat overtuigde veel mensen om mee te doen. ​

Bewoners bouwen klimaatkastjes met sensoren onder begeleiding van stichting Apeldoorn in Data - Bron: stichting Apeldoorn in Data

Ontwerp en aanpak

In de Marktstraat en de Beekstraat zijn verschillende maatregelen genomen om hitte, droogte en wateroverlast tegen te gaan. Doel van het project is ook om met behulp van monitoring meer inzicht te krijgen in het functioneren en de effectiviteit van de adaptatiemaatregelen. Hiervoor worden verschillende data gemeten en gemonitord.

Adaptatiemaatregelen in de Klimaatstraat

In de Marktstraat en de Beekstraat zijn de volgende adaptatiemaatregelen genomen:​

  • Vergroening: In de Marktstraat en de Beekstraat zijn groene gevels, plantenbakken, groenstroken en groene slingers geplaatst. ​
  • Marktstroom: In de Marktstraat is de Marktstroom aangelegd: een speelse waterloop van overtollig grondwater en regenwater.
    • Overtollig grondwater wordt uit de parkeergarage naar de Marktstroom gepompt.
    • De gebouwen in de Klimaatstraat zijn van het regenwater afgekoppeld en het regenwater stroomt via de Marktstroom naar een infiltratieriool of naar groen. De nieuwe bestrating is schuin aangelegd richting de Marktstroom voor goede waterafvoer.
    • Aan het einde van de Marktstroom wordt het water opgevangen in een ontvangstbak onder de grond, waar het wordt gezuiverd in een zuiveringsinstallatie: het wordt gefilterd en ontijzerd, met behulp van uv-licht. Daarna stroomt het weer terug naar het begin van de Marktstroom.
    • Sproeiertjes in de marktstroom zorgen voor verkoeling, spel en ontmoeting. ​
  • Cisterne: In het midden van de Marktstraat is een cisterne aangelegd: een grote ondergrondse wateropslag. Hierin komt regenwater terecht tijdens hevige regenbuien, via een smalle metalen goot die naast de Marktstroom is aangelegd. In de cisterne is ruimte voor 200.000 liter regenwater. Dat regenwater kan de gemeente gebruiken om bij droogte het groen in de binnenstad water te geven. Boven de grond is de cisterne zichtbaar gemaakt in de vorm van een put met een glazen deksel. Zo kan iedere voorbijganger zien dat Apeldoorn duurzaam omgaat met regenwater.

Cisterne ‘De Kristalbol’ zichtbaar in de Marktstraat - Bron: gemeente Apeldoorn

  • Markthof: Midden in de Marktstraat is eind 2018 een groen park aangelegd, het Markthof, met veel beplanting voor insecten en vogels.​
  • Grifthof: De Grifthof is een groenblauwe oase in een zijstraat van de Beekstraat. In de Grifthof is een wadi aangelegd. Water kan via de wadi overlopen in de herstelde beek de Grift. De Grift is een stadsbeek die door het centrum van Apeldoorn liep en vorige eeuw vrijwel volledig was gedempt. Deze beek is nu weer teruggebracht als blauwe ader door de stad, met nieuwe functies. De Grift biedt nu ruimte aan afgekoppeld regenwater, een teveel aan grondwater, natuurontwikkeling en recreatie. Met het herstellen van de Grift werd ook een stukje geschiedenis van de Veluweflank zichtbaar gemaakt.

De herstelde stadsbeek de Grift - Bron: gemeente Apeldoorn

Wat wordt er gemonitord in de Klimaatstraat?

In de Klimaatstraat heeft de gemeente zes klimaatkastjes met sensoren bevestigd aan lantaarnpalen en muren. Deze klimaatkastjes zijn gemaakt door inwoners (citizen science) en meten de volgende parameters: fijnstofdeeltjes kleiner dan 2,5 micrometer, fijnstofdeeltjes kleiner dan 10 micrometer, t​emperatuur en luchtvochtigheid​. Ook zijn er acht sensoren geplaatst die de vochtigheid van de bodem meten. Deze sensoren zijn op verschillende groenperken in de straat in de grond gezet. Verder wordt de neerslag gemeten op het stadhuis en bij het KNMI-weerstation aan de Sprengenweg in Apeldoorn. En sensoren in Cisterne (ondergrondse wateropslag) meten hoe hoog het water hier staat en wat de temperatuur van dit water is. Ook wordt het grondwaterpeil op verschillende punten in de omgeving gemeten.

Hoe worden de metingen opgeslagen?

De data van de monitoring wordt in de database van stichting Apeldoorn in Data opgeslagen. De sensoren zijn verbonden via het telecommunicatienetwerk Long Range Wide Area Network (LoRaWAN).

Resultaten

Alle maatregelen zijn in 2021 gerealiseerd. De gemeente blijft de maatregelen de komende jaren monitoren om goed inzicht te krijgen in het functioneren en de effectiviteit ervan. De antwoorden op de vragen hieronder geven alvast inzicht in de tussentijdse resultaten.

Wat is het effect van de maatregelen in de Klimaatstraat op temperatuur?

De groenere inrichting van de Klimaatstraat lijkt een licht verkoelend effect te hebben op de omgeving. Van alle temperatuursensoren in de Markstraat is de sensor in het Markthof het koelst tijdens een hittegolf. Wel is het temperatuurverschil met het buitengebied nog steeds erg groot: dat blijft een stuk koeler dan in de Klimaatstraat. Bij sterke stijgingen en dalingen van de temperatuur blijft de Marktstraat wel iets koeler ten opzichte van andere straten in de binnenstad. Het grootste temperatuurverschil was hierbij één graad.

Wat is het effect van de maatregelen in de Klimaatstraat op de luchtvochtigheid?

Door de Marktstroom is er plaatselijk meer vocht in de lucht. Dit kan ervoor zorgen dat de gevoelstemperatuur juist hoger is. Bij fysiek contact met het water werkt de Marktstroom natuurlijk wel verkoelend.

Wat is het effect van de maatregelen in de Klimaatstraat op de luchtkwaliteit?

Het is lastig om een conclusie te trekken of de maatregelen invloed hebben op de hoeveelheid fijnstof in de lucht. Dat komt doordat de luchtkwaliteit die door de sensoren wordt opgepikt, door vele activiteiten en langdurige ontwikkelingen beïnvloed.

kinderen spelen in de sproeiers van de Marktstroom - Bron: gemeente Apeldoorn

Wat is het effect van de maatregelen op de grondwaterstand en de waterbalans?

De straat is afgekoppeld, regenwater komt uit in het groen of in de Markstroom en wordt opgevangen in de cisterne, met een overloop naar een wadi. Door de maatregelen kan de straat al het regenwater verwerken, tot piekbuien van 36 millimeter per uur. Het afkoppelen van de straten en daken van het riool heeft niet geleid tot hogere grondwaterstanden. Dat is te danken aan het enorme pakket met zandgrond onder de binnenstad, waardoor het water makkelijk infiltreert.

Kan de cisterne bijdragen aan de watervoorziening van groenstroken?

Bij droge periodes wordt water uit de cisterne gebruikt om bomen in de binnenstad water te geven. Er lopen nu meer projecten in de buurt om dit principe ook toe te passen.​ Wel vraagt het om een verdere praktische uitwerking voor bijvoorbeeld de waterkwaliteit. De cisterne mag bijvoorbeeld niet te vol zitten met straatvuil. Verder bevestigen metingen dat de cisterne werkt, maar dat in sommige periodes het water in de cisterne lang blijft staan. In de toekomst zouden aangepaste cisternen voor meer infiltratie en doorstroming kunnen zorgen.​ Als aanvulling op de watervoorziening uit de cisterne heeft de gemeente Apeldoorn op tien andere locaties in de gemeente bestaande regenwaterriolen en oude beekriolen die vol regenwater staan geschikt gemaakt om te gebruiken als bron voor sproeiwater.

Hoeveel moet de gemeente vergroenen om te zorgen voor een duidelijk verkoelend effect?​

Wetenschappers geven voorlopig aan dat 10% vergroening via verdamping zorgt voor ongeveer 0,5 graad verkoeling (Kluck et al., 2020). Dit komt overeen met de bevindingen van het Markthof die voor 20% is vergroend: tijdens warme nachten is deze locatie op zijn minst 0,4 °C en op zijn hoogst 1,8 °C  koeler dan andere locaties in de Marktstraat. Daarbij is het wel goed om te weten dat bomen en planten die schaduw creëren meer verkoelen dan andere typen groen. De gemeente streeft naar de 3-30-300 regel: een bewoner ziet 3 bomen vanuit huis, 30% van een wijk valt in de schaduw van een boom en op 300 meter van elke woning is er een verkoelend parkje. En ze wil het liefst 40% schaduw bieden in de straten om hitte en uv-straling te verminderen. Op plekken waar weinig ruimte is voor bomen of boomwortels, kunnen groene gevels ook zorgen voor verkoeling.

Hoe sterk draagt het water in de Klimaatstraat bij aan verkoeling?

Uit de meetresultaten blijkt dat het water in de Klimaatstraat een weinig verkoelend effect heeft. De Marktstroom heeft wel een verkoelend effect voor kinderen die met het water spelen en kan ook psychische verkoeling brengen door het zien van het water.

Worden maatregelen gewaardeerd als bijdrage aan de duurzame leefomgeving?​

Uit een recente enquête van de gemeente Apeldoorn, ingevuld door 2385 inwoners, bleek dat 92% graag ziet dat de gemeente ontwikkelaars verplicht om bij nieuwbouw groen en bomen aan te brengen. 72% vindt het goed dat de gemeente woonstraten groener maakt. En uit de vele ondernemers die zich in de Klimaatstraat hebben gevestigd, blijkt dat ook zij de maatregelen waarderen.

Werkt het om overtollig grondwater uit de parkeergarage naar de Marktstroom te pompen in plaats van het af te voeren?

Ja, het water draagt via de Markstroom en de sproeiertjes bij aan de verblijfswaarde en verkoeling in de Markstraat. Ook draagt het bij aan de waterstand en natuurontwikkeling in de Grift en uiteindelijk vult het water het grondwater aan. De systeembenadering is succesvol en gemeente Apeldoorn wil dit uitbreiden naar andere delen van de stad.

Hebben de maatregelen de omgeving ook tot een betere verblijfsplek gemaakt?

De Marktstroom en de sproeiertjes zijn een leuk spelelement voor kinderen. Op hete dagen dragen de sproeiertjes bij aan verkoeling. De Marktstroom daagt kinderen ook uit om grenzen te verkennen, buiten te spelen en te bewegen. Ook volwassen brengen meer tijd door in de Klimaatstraat. Ze blijven langer in de omgeving om te kijken, op de kinderen te passen en om een praatje te maken. Dit draagt bij aan sociale waardes, zoals het tegengaan van eenzaamheid. En mogelijk zorgt het ook voor een hogere omzet voor de ondernemers.

Hoe is er met de inwoners gecommuniceerd over het project?

De gemeente had breder en regelmatiger kunnen communiceren over de doelen van het project. Dit om meer bewustzijn te creëren onder inwoners in de hele gemeente en om ze ook te stimuleren om zelf maatregelen te nemen om hun omgeving klimaatbestendiger en natuurvriendelijker te maken. De gemeente gaat nog wel monitoringsbeeldschermen plaatsen in de Klimaatstraat om mensen bewust te maken van wat er in de Klimaatstraat gebeurt.

- Bron: gemeente Apeldoorn

Onderhoud en beheer

In de Klimaatstraat heeft de gemeente samen met ondernemers verschillende groene gevels aangebracht. Een geavanceerd systeem zorgt ervoor dat de planten groeien zonder wortelbodem. Speciale apparatuur meet de luchtvochtigheid en het fijnstof. De pandeigenaren hebben voor dit systeem een vijfjarig contract met de gemeente afgesloten. De gemeente is verantwoordelijk voor de aanleg en het onderhoud en de eigenaar levert de stroom en het water voor de planten.

Kosten

De totale projectkosten voor de Klimaatstraat bedragen ongeveer drie miljoen euro. De realisatie van het project is te danken aan subsidies van de provincie Gelderland, het waterschap Vallei en Veluwe en het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Daarnaast moeten de maatregelen natuurlijk beheerd en onderhouden worden. Soms is er zelfs een opleiding voor specifieke, nieuwe taken nodig. Een groenere, biodiverse stad vraagt om een ander beheer en brengt dus andere kosten met zich mee dan een totaal versteende omgeving.

Leerpunten

Aanbevelingen

  • Ontwerp vanuit groen. Teken in je plangebied eerst het groen in en kijk dan pas welke verharding nodig is voor de gebruiksfuncties in het gebied. De Klimaatstraat is achteraf misschien steniger geworden dan noodzakelijk. Omgekeerd ontwerpen kan helpen om zo min mogelijk verharding toe te passen en vergroening te stimuleren. ​
  • Zorg voor voldoende ondergrondse ruimte. Bomen hebben een groot verkoelend effect en zijn daarom een effectieve maatregel. Zorg er voor het plaatsen wel voor dat er onder de grond genoeg ruimte is.​ In de praktijk bleek de ondergrondse ruimte in de Klimaatstraat beperkt door de aanwezigheid van de vele kabels en leidingen, vooral door een oude KPN-locatie. Hierdoor bleek het plaatsen van bomen in de straat een lastige opgave. Een oplossing kan zijn om kabels en leidingen te bundelen wanneer een straat open gaat.​
  • Betrek bewoners en ondernemers. Zorg dat je betrokkenheid creëert van bewoners en eigenaren die in de buurt wonen. Het is essentieel voor draagvlak en een positief resultaat.
  • Zorg voor langdurige monitoring. Maak een langere reeks voor monitoring. Dit kan worden uitgebreid naar andere delen van de omgeving om vergelijkingen in een gebied te kunnen maken en duidelijke conclusies te kunnen trekken. Daarbij is het wel belangrijk om de meetinstallaties in vergelijkbare posities te plaatsen, bijvoorbeeld evenveel in de zon als in de schaduw.​
  • Geef binnen je organisatie ruimte aan creativiteit. Het kan een uitdaging zijn om een project zoals de Klimaatstraat op te zetten. Het kan bijvoorbeeld helpen om binnen je organisatie creatieve denktanks te gebruiken en bijvoorbeeld workshops of ateliers te organiseren. Je moet wel iemand hebben die enthousiast is en de organisatie kent om draagvlak te krijgen voor de uitwerking van de ideeën.

Referenties

Kluck, J., Klok, L., Solcerová, A., Kleerekoper, L., Wilschut, L., Jacobs, C., Loeve, R. (2020). De hittebestendige stad: Een koele kijk op de inrichting van de buitenruimte. Hogeschool van Amsterdam.