Herinrichting Molenwater, Middelburg

Introductie

Het Molenwaterpark is een klimaatbestendige herinrichting van een reeds bestaand park in het centrum van Middelburg. Aan het park ligt de schouwburg en in het park liggen enkele historische objecten. Na burgerprotesten tegen een eerder ontwerp met een nieuwe schouwburg heeft de gemeenteraad van Middelburg besloten om de bestaande schouwburg te renoveren en het park te behouden en te verbeteren. Nieuwe toevoegingen in het park zijn een wadisysteem dat het regenwater van de omliggende bebouwing en straten buffert en voorzieningen voor de lokale biodiversiteit.

Omschrijving van het gebied, opgave, gebiedskenmerken, aanleiding

Het is een bijzondere plek in de binnenstad die de nodige zorgvuldigheid en aandacht vroeg in het ontwerp. Het stadshart kent vier belangrijke stedelijke open ruimten. Dat zijn de Markt, het Abdijplein, het Damplein en het Molenwater. De Markt, het Abdijplein en het Damplein zijn stedelijke centrumpleinen met een stenig karakter. Het Molenwater bevindt zich net naast het echte stadcentrum en heeft vanouds een veel groener karakter. Oorspronkelijk, in de zeventiende en achttiende eeuw, was het een open ruimte, een zwaaikom, een getijdenbassin met het karakter van een stedelijk binnenmeer.

Uitgangspunten, kansen en knelpunten

Het Molenwaterpark werd in het verleden verschillend gebruikt, als militair exercitieterrein, als paardenmarkt, voor het jaarlijkse ringrijden en ook Miniatuur Walcheren was er gevestigd.  Met betrekking tot het nieuwe ontwerp was het de intentie een plek te creëren waarin iedereen zich thuis kan voelen, waar stedelijke ecologie samengaat met de parkfunctie.

Samen met de werkgroep zijn kansen en aandachtspunten benoemd:

• behoud en ontwikkelen van aanwezige ecologie (rugstreeppad, insecten, etc.);
• creëren van een open randzone aan de westzijde van het park waardoor het park contact maakt met de stad;
• behouden van de nog aanwezige historische groenstructuur rondom delen van het park;
• behouden van de fraaie elementen zoals de muziektent. Ook de aanwezige bunkers kunnen worden ingezet in het nieuwe parkontwerp.

Het oude park was opgedeeld in drie delen. Doel was om er een geheel van te maken, met duidelijke entrees. Maar ook 120 parkeerplekken voor de stadsschouwburg en 2000m³ waterberging moesten gerealiseerd worden. Het regenwater van de aangrenzende straten en bebouwing moest in het park vastgehouden en geïnfiltreerd worden. Het onderhoud van het nieuwe park moest passen binnen de gebruikelijke budgetten van de gemeente Middelburg.

De gemeente Middelburg heeft als beleid dat bij alle herstructurerings- of nieuwbouwprojecten aandacht is voor de klimaatopgave en de lokale biodiversiteit. Dit vertaalt zich in dit project in de realisatie van de wadi’s, het grote groenaandeel, het behoud en toevoegen van bomen en de specifieke maatregelen voor biodiversiteit.

Proces

De gemeente Middelburg, BoschSlabbers en de werkgroep Molenwaterpark hebben intensief samengewerkt aan het tot stand komen van het definitief ontwerp. In een reeks van 6 werksessies is samen met een groep omwonenden en gebruikers van het park gewerkt aan de plannen voor het nieuwe Molenwaterpark. De sessies resulteerden in een breed draagvlak voor het ontwerp. Het definitieve ontwerp werd in mei 2018 afgerond. Het project maakte onderdeel uit van het Europese project Water Resilient Cities.

Ontwerp en ontwerpaandachtspunten

Het plan reikt van gevel tot gevel en ook het plein voor de Stadsschouwburg is er onderdeel van. Het parkontwerp wordt gekenmerkt door een eigentijdse landschapsstijl. Een netwerk van glooiende paden sluit het park aan op de stad en het stedelijk netwerk. Ook het openmaken van de randen zorgt ervoor dat de relatie tussen de stad en het park wordt versterkt. Parkeren concentreert zich in de randzone en op het plein voor de Stadsschouwburg. De ruimte voor de schouwburg is omgevormd tot een nieuwe stedelijke ruimte. Het bomendek vormt een groene schakel tussen het park en de bolwerken langs de Noordvest achter de schouwburg.
De wateropgave is vertaald in een centraal gelegen spiegelvijver en een cascadesysteem van wadi’s.

Ruimtelijk

De randen van het vernieuwde parkontwerp bouwen voort op de historische groenstructuur die bestaat uit een dubbele bomenrij. Deze historische groenstructuur is nog grotendeels aanwezig langs de Zuidsingel en het oostelijke deel van het Molenwater. Door de onderbeplanting weg te nemen werd deze kenmerkende boomstructuur weer beter zichtbaar.

De entrees worden gemarkeerd door hergebruik van de voormalige lichtmasten van de Markt te Middelburg. Deze geven een diffuus licht en zijn passend bij de omgeving van een stadspark als dit.

Het oorspronkelijke langsparkeren in de aan het park aangrenzende straten is vervangen door haaks parkeren. Lage hagen en een halfverharding dragen bij aan een fraaie inpassing in het parkmilieu. Hierdoor wordt het parkeren een soort overgangszone tussen straat en park.
Het afschotprofiel van de omliggende straten is waar mogelijk aangepast zodat het hemel- water kan afstromen naar het park en het wadisysteem.

Watersysteem, een cascade van wadi’s

Binnen het parkontwerp is een cascade van wadi’s uitgewerkt. Verlaagde maaiveldzones (wadi’s) in een meer extensief beheerde wereld, bieden ruimte om tijdens hevige buien tijdelijk hemelwater vanuit de omgeving te bergen. Het water kan dan vertraagd worden afgevoerd, infiltreren of verdampen. Deze buffer is bedoeld voor het water van afgekoppelde straten en daken van woningen in de directe nabijheid van het park, zodat het omliggende stelsel meer klimaatbestendig wordt.
Uitgangspunt was dat de oorspronkelijk aanwezige riolering zoveel mogelijk behouden en geïntegreerd moest worden met het nieuwe rioleringsontwerp, dat was niet eenvoudig.

Onder de wadi’s ligt infiltratieriolering. Deze was nodig omdat de bestaande bodem slecht doorlatend is. In de overgangen van de ene naar de andere wadi zijn roosters aangebracht die het water enerzijds van de ene wadi naar een volgende, lager gelegen, wadi kunnen verplaatsen en anderzijds als slokop dienen om te voorkomen dat het waterpeil in de wadi’s te hoog wordt bij zeer langdurige neerslag of een zeer extreme bui. In het laatste geval wordt het overtollige regenwater via een bestaand regenwaterriool afgevoerd naar het oppervlaktewater van de Noordvest achter de schouwburg.

De wadi’s worden op een ecologische manier ingericht met grote aantrekkingskracht op onder andere libellen, vlinders en daarmee op ook op amfibieën. Daarnaast vormen ze attractieve speelaanleidingen.

Watersysteem, de spiegelvijver

Er is ook een spiegelvijver met een fontein aangelegd. Ook de spiegelvijver wordt gevoed met de neerslag van de verharde oppervlakken die grenzen aan het park.
Water heeft altijd een grote aantrekkingskracht op mensen. De spiegelvijver is dan ook dé attractie van het park. Hier is altijd water, dit in tegenstelling tot de wadi’s die meestal droog zijn. De spiegelvijver is zo ontworpen dat hij uitnodigt tot spelen. Een brede zitrand omarmt de spiegelvijver. De zone tussen vijverrand en zitrand kan bij de hoogste waterstanden onder water komen te staan, het wordt dan een (speel) waterplein. De aangebrachte belijning in het plein – 1000m³, 1500m³, 2000m³ – maakt de bergingsfunctie leesbaar. De zitrand loopt door in een vlonder die vlak boven de wadi’s lijkt te zweven.

Biodiversiteit, de rugstreeppad

Al sinds jaren is het Molenwater het leefgebied van de rugstreeppad, een beschermde amfibieënsoort die goed gedijt in een pionier milieu. Voor hun voortplanting behoeven ze kleine watertjes die snel opwarmen in het vroege voorjaar en daarna weer droogvallen in de zomer. Verder bevindt hun habitat zich in onbeschaduwde en laagbegroeide terreinen. Ze hebben behoefte aan schuilplekken in de vorm van reliëf.
De overwinteringsplek van de rugstreeppad in het Molenwater was bekend. Deze plek is behouden en geïntegreerd in het parkontwerp. Daarnaast zijn een aantal zogenaamde ‘paddenschalen’ aangelegd die als voortplantingsbiotoop dienen. De padden komen in de vormgeving van de schalen terug (afdruk in beton). De schalen zijn bovendien eenvoudig schoon te houden.

Biodiversiteit, vlinders en libellen

Het Molenwaterpark heeft een ruime extensief beheerde zone rondom de wadi’s. Deze extensieve zone wordt ingevuld met vegetatie die geschikt is voor de vochtige milieus van de wadi’s. Deze vegetatie bevat een gevarieerd aanbod van nectarplanten en vormt hiermee een ware nectaroase voor vlinders en libellen. Instandhouding van deze vegetatie vraagt een specifiek maaibeheer (gefaseerd, met name in juni/juli). Voorbeelden van stadsnatuurvlinders die passen in de beoogde biotoop van het Molenwaterpark zijn: de kleine vos, de dagpauwoog en de atalanta. Voorbeelden van libellen-stads- parkopportunisten geschikt voor het Molenwaterpark zijn de blauwe glazenmaker, de paardenbijter en de azuurwaterjuffer. Binnen de wadi’s worden plekken gemaakt ten behoeve van de voortplanting van de libellen.

Saneringsopgave

Zoals in de gehele binnenstad van Middelburg bevindt zich ook in het Molenwaterpark enigszins vervuilde grond. De situatie ter plaatse is in kaart gebracht middels bodemanalyses. Op basis van deze resultaten is een strategie opgesteld om de te vergraven grond voor de aanleg van de wadi’s en de spiegelvijver binnen het park te verwerken. Enkele randvoorwaarden zijn hierbij:

• de te vergraven grond is hergebruikt binnen het park
• deze grond werd afgedekt met 30- 50cm schone grond waardoor een verbeterde situatie werd gecreëerd
• binnen de kroonprojectie van de te behouden bomen hebben geen grondwerkzaamheden plaats gevonden
• herschikking van grond heeft plaats gehad buiten de kroonprojecties van de te behouden bomen
• aanleg van de wadi’s vond plaats buiten de kroonprojecties van de te behouden bomen.
• de uitkomende grond is verwerkt in het reliëf.

Beplanting, bomen

Naast dat er noodzakelijkerwijs bomen gerooid moesten worden zijn er evenveel nieuwe bomen aangeplant. Bij de soortkeuze van deze bomen wordt rekening gehouden met de opbouw van een divers bomenbestand en werden zoveel als mogelijk drachtbomen aangeplant. Deze voorzien in voedsel voor bijen en hommels en verrijken daarmee de natuur van het Molenwaterpark. Enkele voorbeelden hiervan zijn: de honingboom, de rode paardenkastanje en de zwarte walnoot.

Beplanting, parkgazon

Het parkgazon werd deels verrijkt met kruidachtigen zoals klaver en madelief. Dit gebeurde geconcentreerd in zones langs de paden.
Verder zijn er in de natte zones groepen blauwe lis als accent in een rijk gevarieerde wadi-flora geplant.

Beplanting, heesters

De heestervakken zijn opnieuw aangeplant. In de randzone hebben de heestervakken een wat natuurlijker karakter. Deze bestaan uit ecologisch interessante soorten zoals de kornoelje, krentenboompje, wilde liguster, gelderse roos, taxus en sering. De kruidlaag is ingezaaid met een bosmengsel. Op andere plekken nabij de entrees zijn de heestervakken uit lagere sierheesters zoals de hortensia en de vlinderstruik opgebouwd. Deze zijn wat eenvoudiger te beheren en geven een fraai beeld.

Resultaat

Het basisontwerp gaat uit van een attractief park voor jong en oud met een veelheid aan speelaanleidingen zoals stapstenenparcours door de wadi’s, het reliëf en de padenstructuur, het waterplein en de belevingsvlonder en afwisseling in beplantingssferen. Lage kleine voetbaldoelen werden herplaatst in de buurt van het huidige trapveldje.
Er is voorzien in een aantal speeltoestellen in de omgeving van de kiosk, nabij de toegang aan het nieuwe schouwburgplein. Een lange bank geeft ouders uitzicht op de spelende kinderen.

Onderhoud

Het onderhoud van het Molenwaterpark past in het reguliere beheersbudget. De wadi’s worden extensief gemaaid.

Lessen

Leerpunt in het project en ook bij andere projecten in de gemeente Middelburg is dat natuurlijke wadi’s de tijd moeten krijgen om optimaal te functioneren. Het blijkt dat de infiltratiecapaciteit verbetert met de verbetering van het bodemleven door de betere doorworteling van de bodem. Het blijkt dat door verbetering van de humuslaag door het toevoegen van gecomposteerd groenafval ook de doorlaatbaarheid van de kleilaag verbetert. In Middelburg experimenteren ze de afgelopen jaren met het Bokashi systeem voor bodemverbetering.