Kerckebosch, Zeist

Kerckebosch ligt in het oostelijk deel van Zeist en grenst aan een natuurgebied van Utrechts Landschap. Bij de herinrichting is gekozen voor natuurrijke buurten die aansluiten op het landschap. Het belangrijkste uitgangspunt in de visie voor Kerckebosch was het handhaven van grote delen van het bestaande bos en ervoor te zorgen dat alle woningen een directe relatie met het bos zouden krijgen.

Aanleiding en context

De bestaande flatgebouwen waren aan vernieuwing en vervanging toe. De 706 huurappartementen in tien flatgebouwen uit de jaren ’50 zijn vervangen door 1.100 woningen in een mix van 50% sociale sector en 50% vrije sector, van starterswoningen (huur/koop) tot en met vrije kavels. Verder zijn er 100 zorgwoningen, een brede school en een multifunctioneel centrum toegevoegd.  Eén flatgebouw met 74 appartementen is blijven staan en werd duurzaam gerenoveerd.

Proces en samenwerking

Voor de gebiedsontwikkeling werd door de gemeente Zeist en woningcorporatie Woongoed Zeist de Wijkontwikkelingsmaatschappij (WOM) Kerckebosch opgericht. Bureau wUrck is als landschapsarchitect vanaf het begin betrokken geweest bij het ontwerp en de ‘organische’ ontwikkeling: er was namelijk geen compleet stedenbouwkundig plan aan het begin van het project. Op basis van het masterplan van BDP.Khandekar uit 2008 en het door wUrck samengestelde handboek voor de openbare ruimte is per gebied geleidelijk het project ontwikkeld. De reden van deze organische ontwikkeling was de financiële crisis.

Als ruimtelijk uitgangspunt diende het Scheggenmodel uit het door bureau BDP.Khandekar in 2008 opgestelde masterplan.

Uitgaande van het door wUrck opgestelde handboek voor de openbare ruimte, zijn de deelinrichtingsplannen voor de verschillende ontwikkellocaties in de zes scheggen opgesteld, werd de stedenbouwkundige opzet en de hoofdinfrastructuur ontworpen en de groene natuur- en verblijfsgebieden vastgelegd. Onder de laatste gebieden vallen onder andere de natuurgebieden tussen de scheggen, de scholencampus, de buitenruimte van het winkelcentrum en het energieplein.

Bewonersbetrokkenheid

Het plan is grotendeels integraal tot stand gekomen samen met de buurtbewoners. De sterk betrokken oorspronkelijke bewoners die veel van hun wijk en de natuur houden, zijn deels ook de nieuwe bewoners van Kerckebosch. Tijdens een aantal bewonersavonden is de basis voor het inrichtingsplan gelegd.

In het project zijn door de ontwikkelaar moestuinbakken geplaatst die door de bewoners worden beheerd. Deze worden goed onderhouden en er komen er steeds meer bij. Ook zijn er calisthenics toestellen geplaatst op wens van de bewoners, waarbij zich de bewoners ook gecommitteerd hebben deze voor minimaal 5 jaar te gebruiken en activiteiten te organiseren.

Beschrijving van het ontwerp/ Ontwerp en aanpak

Het oorspronkelijke landschap, bos en hei, zijn de belangrijkste dragers van het plan. De wijk telt zes buurten gelegen tussen bos, heide en een parkachtig landschap. Er is een doorgaande hoofdontsluiting, secundaire wegen ontsluiten de buurten.

Er is een mix uit onder andere vrije kavels, appartementen, rij-, patio-, rug-aan-rug-, kwadrant- en zorgwoningen voor de nieuwe en oude bewoners van deze diverse en levendige nieuwe wijk. Gecomplementeerd wordt het programma door een multifunctionele accommodatie (artsen, apotheek, muziekschool, gymzaal en buurtcafé́), scholen, kinderopvang en -dagverblijf en het opgeknapte winkelcentrum.

Bij het ontwerpen van de openbare ruimte, maar juist ook bij de overgang tussen openbaar en privé, werd ernaar gestreefd het thema “wonen in de natuur” op elke plek daadwerkelijk voelbaar te maken. Dit geldt niet alleen voor het inpassen van de woningen. Ook langs de hoofdontsluiting, in de woonstraten en de verschillend vormgegeven natuurgebieden worden de specifieke kwaliteiten van deze bijzondere locatie bewaard.

Om het bosrijke karakter van de wijk te behouden was het uitgangspunt zo veel mogelijk bestaande bomen te sparen. Zo slingert de hoofdontsluitingsweg, de Kerckeboschlaan, als het ware door het bos heen. De aanwezige hoogteverschillen werden in het ontwerp opgenomen en versterkt. De tussen de scheggen gelegen bosgebieden werden met het natuur- en recreatiegebied Utrechts Landschap verbonden. Op sommige plekken werden deze bosgebieden verrijkt met open heidevelden.

Water

Kerckebosch maakt deel van het voormalig stuifzandgebied op de Utrechtse Heuvelrug tussen Doorn en Zeist. In het gebied komen beperkte hoogteverschillen voor. Het bodemtype waartoe deze stuifzandgrond gerekend wordt, is leemarm tot zwak lemig fijn zand. Het grondwater bevindt zich op een aanzienlijke diepte waardoor de vegetatie afhankelijk is van neerslag.

In de zandgrond kan direct geïnfiltreerd worden. Het water dat valt op de Kerckeboschlaan, de hoofdontsluiting, wordt via de bolle weg naar de omgeving afgevoerd en daar kan het in de grond wegzakken.

Voor de woonstraten is een vierstappen schema voor het verwerken van het regenwater van meest-wenselijk naar indien-noodzakelijk uitgewerkt. De parkeervakken zijn in waterdoorlatende verharding uitgevoerd. De grondgebonden woningen wateren af op eigen terrein en de appartementen door middel van wadi’s. Daar waar nodig kunnen kratten of een infiltratie-transportriool toegepast zijn.

Wadi

De maximale waterstand in de wadi is 30cm. Dit is een landelijk vastgestelde norm die is doorgevoerd in verband met het minimaliseren van de kans op verdrinking.

De gemeente Zeist stelt dat een infiltratievoorziening geen overstort mag hebben op het vuilwaterstelsel. Er wordt in de wadi geen gebruik gemaakt van een slokop of een drainagesysteem.

In Zeist is ervoor gekozen om de wadi handmatig te maaien om schade aan te wadi te voorkomen en vanwege het ruimtegebrek door de bomen naast de wadi’s. Schade aan de wadi zou de infiltratiecapaciteit kunnen verminderen.

Er is minimaal 30cm draineerzand rond de infiltratiekolk aangebracht ten behoeve van optimale werking en infiltratie.

Er mogen geen eiken in de omgeving van de wadi staan. Eikenbladeren verteren langzamer dan andere bladeren en kunnen de infiltratiecapaciteit van de wadi beperken.
De wadi ligt in een bosomgeving en dus ontstaat er veel schaduw. Hierdoor neemt de kans op het groeien van mos toe. Mos kan de infiltratiecapaciteit van de wadi beperken.

De gemeente Zeist stelt de eis dat de aanvoerleiding minimaal 3 meter uit het hart van de bomen moet liggen ter voorkoming van wortelgroei in de leiding. (Waterpas)

Groen en biodiversiteit

De ecologische principes van het ontwerp sluiten aan bij de natuurlijke processen van een bos. De processen in een natuurlijk bos zorgen voor een grote variatie (oud en jong bos en open plekken en bosranden tegelijkertijd op verschillende plekken aanwezig). De variatie aan bosstructuren is de beste garantie voor een grote variatie aan plant- en diersoorten die gebruikmaken van het bos. Ook uit de workshop met de bewoners bleek dat ‘afwisseling’, ‘inheemse soorten’ en ‘echt bos’ belangrijke waarden werden gevonden.

Passend bij het landschap zijn er verschillende zones, zoals eiken-beukenwoud, open plek, eiken-berkenwoud, en hei in het plan vormgegeven.

Er zijn twee natuurtypen waaromheen de woningen gegroepeerd zijn, wonen in het woud en wonen aan de hei:

Wonen in het woud

Wonen in het woud houdt in dat de omgeving relatief schaduwrijk is en bomen vaak tot vlak aan de gevels/erfgrenzen staan en de wegen tussen de bomen door slingeren. De onderbegroeiing is afgestemd op de schaduwrijke omgeving en daar waar van nature onderbegroeiing ontbreekt, wordt deze in de directe woonomgeving aangeplant.

Daar waar veel gekapt is om de bouw mogelijk te maken worden nieuwe bomen aangeplant. Het eiken-beukenbos is in volwassen stadium een vrij donker bostype met een open struiklaag maar af en toe groepen rododendrons en solitaire struiken als hulst en boswilg. De ondergroei kan soortenrijk zijn.

Basisassortiment eiken-beukenbos:

• Bomen: Eik, Beuk, Berk, Den
• Sierheesters: Rododendron, Hulst, Boswilg, Kardinaalsmuts, Sporkehout
• Onderbeplanting: Maagdenpalm, Pachysandra, Klimop, Adelaarsvaren
• Kruiden: Kerckebosch Kruidenmengsel

Basisassortiment eiken-berkenbos:

• Bomen: Eik, Berk, Den
• Sierheesters: Hulst, Hazelaar, Kardinaalsmuts, Lijsterbes, Sporkehout,
• Toverhazelaar, Wilde appel
• Onderbeplanting: Klimop, Kerstroos
• Kruiden: Kerckebosch Kruidenmengsel

Wonen aan de hei

Wonen aan de rand van de hei betekent wonen in zonlicht, openheid en uitzicht. Daarbij wordt wel de kanttekening geplaatst dat het geen enorm kaal heideveld betreft en er veel solitaire bomen en boomgroepen zijn blijven staan. Heide zal ook nooit 100% bedekt zijn en bovendien bloeit heide maar een beperkte periode in het jaar. Het beeld zal dan ook voornamelijk bestaan uit heide en gras, en coulissen van bomen.

Basisassortiment:

• Bomen: Eik, Berk, Den
• Sierheesters: Brem, Juniperus, Stekelbrem, Gaspeldoorn, Wilde Appel, Kruipbrem
• Onderbeplanting: Bosbes
• Kruiden: Kerckebosch Kruidenmengsel, zadenrijk heidehooi

Verbijzondering

Sommige locaties vragen een verbijzondering van de beplanting. Op deze plekken worden meer cultuurlijke soorten gecombineerd met de natuurlijke soorten die in heel Kerckebosch voorkomen. Bijvoorbeeld op de campus, dicht bij de bebouwing wordt dit type toegepast.

Basisassortiment:

• Bomen: Groepen eik, beuk, berk, den en solitaire specials
• Sierheesters: o.a. Rhododendron
• Onderbeplanting: Maagdenpalm, Pachysandra, Lampenpoetser, Pijpenstrootje
• Kruiden: Kerckebosch Kruidenmengsel

Erfafscheidingen en tuinen

Alle erfafscheidingen zijn mee-ontworpen. Passend bij het geheel zijn er spelregels voor erfafscheidingen; de meeste erfafscheidingen zijn groen, hagen, beplant gaas of houten hekwerken.

De tuintjes zijn vrij klein. Vuilnisbakken zijn zoveel mogelijk ondergronds geplaatst, zodat er geen plastic bakken in de tuin hoeven te staan. Het snoeiafval van bewoners wordt hergebruikt voor takkenrillen waarin dieren kunnen wonen. Een versnipperaar is dus niet nodig en er hoeft niets afgevoerd te worden.

Groene speelvoorzieningen

Het natuurlijke spelen met elementen uit de natuur ligt in Kerckebosch voor de hand. De basis ligt er al, met kronkelpaadjes, heuvels en bosjes, wordt een spannende ruimte gecreëerd. Aangevuld met natuurlijke elementen zoals palen, keien, zand en water zal de fantasie van het kind telkens opnieuw worden geprikkeld.
Her en der zijn toestellen een mooie aanvulling: een schommel, een glijbaan of een avontuurlijk speeltoestel.

Faunavoorzieningen

De meeste eengezinswoningen hebben flinke overstekken waar vogels zelf hun nest kunnen maken. Voor de vleermuizen zijn aparte neststenen in de gevels geplaatst. Bij de sociale woningbouw heeft de ontwikkelaar zelf kasten aan de gevel bevestigd. Ook in de bomen hangen nestkasten. Reden hiervoor was de mitigatie, op het moment dat de oude sociale woningbouw gesloopt werd moest er vervangende woonruimte komen voor de dieren. Door deze ingreep is de vleermuiskolonie in omvang verdubbeld.

Resultaat

Het ontwerp en de aanpak hebben geleid tot een zeer aantrekkelijke klimaatbestendige en natuurinclusieve wijk. Al het regenwater wordt lokaal geïnfiltreerd en de lokale biodiversiteit is versterkt. In de wijk zijn bewoners actief, nemen beheerstaken over, sporten samen en organiseren activiteiten.

Onderhoud en beheer

Utrechts Landschap nam voor één euro het natuurgebied in de wijk over. Dat is ongeveer de helft van het gebied. De ontwikkelmaatschappij WOM onderhoudt nu samen met Utrechts Landschap en de bewoners de heide. Eén keer per maand helpen 15 tot 20 vrijwilligers mee op zaterdag, samen met de kinderen. Daarnaast wordt er ook ingezet op educatie en voorlichting. Er wordt bijvoorbeeld uitgelegd dat je niet zomaar de hond kan uitlaten op de heide. Het is immers arme grond, en die moet ook arm blijven.
Iedereen die in de wijk is komen wonen werd en wordt door de ontwikkelingsmaatschappij lid gemaakt van Utrechts Landschap. De kosten, 15 of 20 euro per persoon, maal duizend woningen zijn voor de ontwikkelingsmaatschappij waar meer betrokkenheid en bewustzijn van de bewoners tegenover staat. De boswachter organiseert regelmatig excursies.

Leerpunten

Bouwen tussen de bomen
Bouwers gruwen van het idee dat je aan de slag moet midden tussen de bomen, want waar moet je je steigers neerzetten, hoe ga je een kelder uitgraven? Het lijkt in eerste instantie onmogelijk. Maar er staan nu toch bomen op één meter van de gevel. De wijkontwikkelingsmaatschappij heeft ervoor gekozen om zoveel mogelijk bomen te laten staan. De bomen die wél zijn gekapt zijn allemaal in het gebied hergebruikt, onder andere voor speelplaatsen.

Kosten

De ontwikkelaars constateerden dat natuurinclusief ontwikkelen niet duurder is, maar het wél meer plantijd kost.

Beheer

De kopers moeten vooraf goed geïnformeerd worden over het andere beheer.

Het is belangrijk om goede afspraken met de gemeente te maken over beheer. Het gaat niet allemaal vanaf het begin goed. De meeste beheerders werken nog volgens traditionele bestekken, hier is scholing nodig. En soms is natuurinclusief beheer zelfs goedkoper.

De bewoners kunnen medeverantwoordelijk gemaakt worden voor bepaalde aspecten van beheer.

Bewonersparticipatie

Stimuleer goede ideeën van bewoners, maar vraag daarbij ook om engagement.

Gebruik natuureducatie om sociale cohesie te bevorderen.

Bronnen:

• Kerckebosch Zeist, wUrck, 2023, https://www.wurck.nl/wp-content/uploads/Kerckebosch-Zeist-11.pdf
• Ecologische Visie Kerckebosch, Goderie ecologisch advies, 2011
• KANbouwen.nl, KAN Lunchcafé: Lessen uit Kerckebosch Zeist, met Paul Kersten (wUrck) en Evert-Jan Roelofsen (WOM Kerckebosch),  januari 2021,