Noorderkwartier Oost is een oude wijk met smalle straatprofielen, weinig groen en een mengeling van sociale woningbouw en particuliere woningen in voornamelijk laagbouw. De openbare ruimte in deze wijk wordt heringericht en de riolering wordt vernieuwd. Het is een wijk met ca. 4000 woningen in eigendom van woningbouwverenigingen en van particulieren in de sociale huur en koopsector.
Projectvraag
De wijk kampt met wateroverlast bij hevige regenval, bodemdaling en stijgende grondwaterstanden. Voor het verwerken van de regenval is de wijk grotendeels afhankelijk van het rioleringssysteem: maar ca. 13% van de regen infiltreert in de ondergrond. De wijk is sterk verdicht en heeft weinig groen; dit betekent veel risico op hitteoverlast tijdens hete periodes.
Om wateroverlast na hevige regenbuien in de toekomst te voorkomen, hitteoverlast te beperken wordt er een ontwerp voor de herinrichting gemaakt met aandacht voor vergroening en waterbergende maatregelen. Binnen het project worden deze maatregelen op toepasbaarheid, acceptatie en efficiëntie getoetst. De bewoners zijn door middel van een uitgebreid participatietraject bij de herinrichting betrokken.
Aanpak en voorbereiding
Oorspronkelijk was er budget voor een kwaliteitsimpuls in enkele straten binnen de wijk. Tijdens het schrijven van de opdracht werd Noorderkwartier Oost een pilot binnen het Europese Sponge 2020 project waardoor klimaatadaptatie en participatie in het projectplan meegenomen kon worden.
Gestart is er met het maken van een ruimtelijke analyse van de wijk. Gekeken is onder andere naar de eigendomsverdeling, straattypes, wateroverlast en risico op hitte. Op basis van de verschillende straatbreedtes zijn er drie principeoplossingen bedacht voor de straten: de groene waterbergende straat, de blauwe waterbergende straat en de oranje waterafvoerende straat. Waar mogelijk qua ruimte zijn speciale waterbergende speelplekken en/of pleintjes ontwikkeld.
Deze principeoplossingen zijn besproken tijdens de bewonersbijeenkomsten en in een expertmeeting.
Naast de principeoplossingen voor de straattypes is er een maatregelenmatrix met mogelijke klimaatadaptieve maatregelen ontwikkeld. In de matrix werden de verschillende maatregelen beoordeeld op aspecten zoals effectiviteit tegen wateroverlast, tegen hitteoverlast, kosten, beheer en acceptatie. Tijdens de expertmeeting met collega’s van de afdelingen verkeer, riolering, stedenbouw en externe experts werden de maatregelen besproken en zijn er gezamenlijke keuzes gemaakt.
Stakeholders
In januari 2018 is gestart met een participatieproces met alle stakeholders: bewoners, ondernemers en corporaties. Doel was deze stakeholders bewust te maken van de noodzaak van klimaatadaptieve maatregelen, zowel in de openbare ruimte als op particulier terrein zoals daken en tuinen. 55% van de wijk is immers in bezit van particulieren en woningbouwverenigingen.
Om bewustwording te bereiken over de gevolgen van klimaatverandering op de wijk en kennis te delen omtrent mogelijke klimaatadaptieve maatregelen is iedere bijeenkomst gestart met een mini-cursus klimaatadaptatie. Hiervoor is een standaard presentatie ontwikkeld. Daarna volgde de ontwerpworkshop met de bewoners. Tijdens deze co-creatie bijeenkomsten is samen met de deelnemers gekeken naar de meest geschikte ontwerpuitgangspunten voor de wijk.
De woningbouwverenigingen werden voor alle participatiebijeenkomsten uitgenodigd. De gemeente Leiden en de woningbouwverenigingen hebben afspraken gemaakt met betrekking tot vergroenen (Prestatieafspraken 2019). Tijdens de participatiebijeenkomsten werd niet alleen over klimaatadaptieve herinrichting van de openbare ruimte gesproken maar werd ook aandacht besteed aan maatregelen die bewoners maar ook de woningbouwverenigingen kunnen nemen, bijvoorbeeld door dak of tuin te vergroenen.
De woningbouwvereniging heeft de daken van schuurtjes en aanbouwen in een renovatieproject vergroend en stimuleert de huurders om de tuinen groen te houden.
Participatie startbijeenkomst
De startbijeenkomst voor alle bewoners van de wijk vond plaats op 16 januari 2018. Bewoners werden door middel van een miniworkshop ‘Klimaat’ over de te verwachten klimaatverandering en de noodzaak van klimaatadaptatie geïnformeerd. Er werd in groepen gewerkt met een speciaal ontwikkeld ontwerpspel: bewoners konden met behulp van een maquette met parkeerplaatsen, bomen etc. op schaal, zelf verschillende straattypes ontwerpen. Er werd gewerkt volgens de wereldcafé-methode. Voor het vervolgtraject konden bewoners zich bij de startbijeenkomst aanmelden voor een klankbordgroep.
Expertmeeting
Tijdens de expertmeetings in maart met de ontwerper, de rioolbeheerders, verkeerskundige en de klimaatexperts werden alle maatregelen van de maatregelenmatrix besproken en de meest kansrijke maatregelen geselecteerd voor implementatie in de wijk. Er werd een nota van uitgangspunten opgesteld: bij de eerste bijeenkomst een longlist, bij de tweede bijeenkomst een shortlist.
Zo kon snel een afstemming met betrekking tot haalbare en gewenste maatregelen bereikt worden.
Klankbordgroep
Voor de eerste bijeenkomst van de klankbordgroep op 15 mei 2018 werden vertegenwoordigers van bewoners en woningbouwverenigingen uitgenodigd. Om het ijs te breken en een ontspannen positieve sfeer te creëren werd gestart met een eenvoudige maaltijd en een kennismakingsspel. Na de maaltijd werd de miniworkshop ‘Klimaat’ herhaald. De ontwerpprincipes werden gepresenteerd door de ontwerpers. Met een maquette op schaal werd op bouwblokniveau in groepjes met de eerder ontwikkelde ontwerpprincipes gewerkt onder begeleiding van een professional. De resultaten van de klankbordgroep werden meegenomen in het ontwerpproces. Op 12 juni 2018 werd opnieuw een bijeenkomst voor de klankbordgroep georganiseerd.
Bijeenkomst in de straat voor bewoners van fase 1 (6 juni 2018)
Om meer bewoners te bereiken ook die niet bij eerdere bijeenkomsten waren, werd een activiteit in de straat georganiseerd in partytenten. Vijf professionals (klimaat- professional, ontwerpers, en projectleiders) zijn in gesprek gegaan met de bewoners op basis van drie alternatieve ontwerpen. In één van de tenten kon geëxperimenteerd worden: er was een watertafel waar kinderen spelenderwijs konden kennis maken met klimaatadaptatie. Ook was er een minitentoonstelling met betrekking tot klimaatverandering en klimaatadaptatie. Door op de middag zelf van deur tot deur uit te nodigen werden de bewoners naar de tenten gelokt.
Bijeenkomst voor de hele wijk (5 november 2018)
Bij deze wijkbijeenkomst werd de nota van uitgangspunten met de ontwerpprincipes aan de wijk gepresenteerd. Om de noodzaak van klimaatadaptatie te onderbouwen is een animatiefilmpje gemaakt en vertoond. Er was een informatiemarkt voor bewoners en woningbouwverenigingen met informatie over onder meer duurzame energie, zonnepanelen, groene daken, vergroenen van achtertuinen, de aanleg van geveltuinen, het adopteren van boomspiegels door bewoners en deelauto’s.
Schouw
Op 9 november 2018 vond een schouw met experts, wethouder en de bewoners plaats: gezamenlijk werd in de wijk een inventarisatie gemaakt van locaties voor vergroening.
Tuinenwedstrijd en actie ‘Tegel eruit, plant erin’
Om bewoners te enthousiasmeren om aan de slag te gaan met klimaatadaptatie in hun tuin of op hun dak is een tuinenwedstrijd georganiseerd; een klimaatadaptieve metamorfose van de winnende tuin was de hoofdprijs.
Tijdens de actie ‘Tegel eruit, plant erin’ konden bewoners stenen inruilen voor een plant.
Communiceren resultaten van de participatie
De input verkregen uit het participatietraject is verwerkt in een Nota van Uitgangspunten en een document ‘Vraag en antwoord’ dat bewoners op de projectpagina van de gemeente Leiden kunnen inzien en downloaden. De meeste input had betrekking op wateroverlast, groen in de wijk, vergroening van stenige speelplekken, toegankelijkheid, parkeren en vragen over concreet door de gemeente te nemen specifieke maatregelen in specifieke straten.
Input uit participatie verwerken in ontwerp
De gemeente heeft voor fase 1 (Julianastraat en Anna Paulownastraat) uit de verschillende bijeenkomsten vertaald in een ontwerp waar zoveel mogelijk rekening gehouden is met de wensen van de bewoners zonder het uitgangspunt van vergroenen en de wateropgave uit het oog te verliezen. Een deel van de voorgestelde materialen en profielen (raingardens, waterdoorlatende verharding) zijn nieuw voor de gemeente Leiden en komen niet voor in het Standaard Handboek en zullen zich moeten bewijzen in gebruik en beheer.
Voor de eerste fase is het ontwerp afgerond en aan de bewoners voorgelegd. Het beplantingsvoorstel is met de bewoners besproken tijdens een aparte bijeenkomst. De kleurstelling van de planten in de buurt kon door de bewoners zelf gekozen worden aan de hand van enkele kleurvoorstellen.
Wateropgave
Vanwege de hoge grondwaterstand is infiltratie in Leiden maar beperkt mogelijk. Er is gekozen voor een gescheiden rioolstelsel met een grondwater regulerende drainage. Dit systeem werkt twee kanten op: waterafvoeren bij wateroverlast en water toevoeren bij droogte. In de wijk is door bodemdaling schade aan bebouwing en infrastructuur ontstaan. De bebouwing is extra kwetsbaar door deels ontbrekende fundering bij veel woningen.
Om extra regenwater af te vangenen te voorkomen dat het de woningen inloopt, is het maken van beplante miniwadi’s (raingardens) en een verlaagde rijweg als oplossing gekozen.
De parkeerplaatsen in het noordelijke deel van de Julianastraat langs de raingardens worden voorzien van waterpasserende verharding. De fietsparkeerplaatsen worden gekoppeld aan boomspiegels op trottoirniveau en worden eveneens uitgevoerd met waterpasserende verharding.
Vergroenen
Het bestaande groen bestaat uit enkele bomen, de bomen met een redelijke toekomstverwachting krijgen een verbetering van de standplaats en nieuwe, geschikte bomen worden aangeplant met een ruime boomspiegel of in een groenstrook. De boomspiegels en groenstroken als ook de raingardens worden ingeplant met vaste planten. Bewoners is een klein assortiment bomen en planten voorgelegd om de definitieve soorten mede te mogen bepalen.
De twee straten die al zijn heringericht, zijn proeftuin voor de overige straten in het Noorderkwartier Oost. De beplanting word gemonitord.
Uitvoeringsfase
De uitvoering van Fase 1 heeft wat vertraging opgelopen in verband met het inzichtelijk maken van de kosten voor beheer. Voor de meerkosten moest dekking gevonden worden. Inmiddels is fase 1 gerealiseerd.
Pilot binnen de gemeente Leiden
Leiden Noorderkwartier Oost is één van twee pilots binnen de gemeente Leiden om met elkaar meer te leren over klimaatadaptatie, vergroenen en participatie. De workshops die plaatsgevonden hebben met o.a. puzzels, maquettes en de minicursus klimaatadapatatie zijn ook gehouden voor de directeuren van de verschillende diensten en voor de wethouders binnen de gemeente. Dit heeft geleid tot meer onderling begrip over nut en noodzaak van integraal samenwerken vanaf de startfase van het project binnen de gehele organisatie.
Conclusies en aanbevelingen
Het Sponge2020 project Noorderkwartier Oost heeft geleid tot een breed gedragen klimaat-adaptieve aanpak.
De intensieve participatie activiteiten hebben bijgedragen aan meer bewustzijn met betrekking tot de noodzakelijke klimaatmaatregelen, en het besef van het belang van een eigen bijdrage van allen. Particuliere inzet heeft inmiddels geleid tot aanzienlijk meer groen in de wijk. Ook de woningbouwverenigingen kiezen bij hun renovatieprojecten voor klimaatadaptieve maatregelen zoals groene daken, regentonnen en groenere tuinen.
De ervaringen binnen deze pilot leveren de volgende tips en aanbevelingen op:
Tips algemeen
- Werk direct bij de start integraal samen (inventariseer alle interne en externe stakeholders).
- Betrek nadrukkelijk beheer bij de start van het project.
- Participeren kost meer tijd en dus geld, neem dit mee in de planning en begroting.
- Als je gaat afwijken van de standaard leg het dan goed vast en monitor dit en maak het meetbaar voor toekomstige projecten.
Tips participatie
Leg steeds weer uit waarom klimaatadaptieve maatregelen nodig zijn, het is een nieuwe boodschap.
- Niet alles past, concessies zijn onvermijdelijk, leg dit uit of laat mensen dit zelf uitzoeken dmv. Een voorbeeld/puzzel oid. op schaal.
- Maak een prikkelende bewonersbrief, nodig persoonlijk uit, ga langs de deuren.
- Creëer een gezellige, informele sfeer.
- Gebruik eenvoudige taal en herkenbare plaatjes/foto’s.
- Maak tijdens bijeenkomsten veel ruimte voor persoonlijk contact met bewoners, bijvoorbeeld door een bijeenkomst te starten met samen eten.
- Onderhoud ook buiten de bijeenkomsten persoonlijk contact.
- Ga naar de mensen toe, laagdrempelig. Zet bijvoorbeeld een partytent in de straat, en ga van huis naar huis om de mensen te informeren en uit te nodigen.
- Maak gebruik van bestaande netwerken in de buurt, stimuleer het ontstaan van nieuwe netwerken.
- Ga samen aan de slag met bijvoorbeeld maquettes, een watertafel, acties zoals tegel-eruit-plant-erin.
- Stimuleer dialoog tussen bewoners onderling.
- Haak aan bij andere initiatieven.
- Blijf zorgen voor een positieve sfeer in de buurt.